فضا

فضا (Espace)

۱ـ بُعدی که برای تبارز بیرونیِ پدیده‌های جسمی ـ طبیعی ضروری است. مکان و زمان دو بُعد الزامی برای واقعیت‌های فیزیکی‌اند. مکان یگانه مقداریست که می‌توان آن را مستقیماً اندازه کرد و از همین‌جاست که تا دیری به حیث مقیاس و نماد اندازۀ دیگر مقدارها مورد استفاده قرار گرفته است (اندازۀ زمان توسط مکانِ ساعت؛ اندازۀ حرارت توسط مکانِ میزان الحراره و غیره).

۲ـ محلِ نامتناعی یا نامعّین که همه امتدادها و ابعاد مشخص را احاطه می‌کند.

دربارۀ ماهیت یا جوهر مکان، فلاسفه دیدگاه‌های متفاوت را ارایه کرده‌اند؛ ریالیست‌ها، مکان را یک واقعیت عینی می‌شمارند، در حالی که ایده‌آلیست‌ها آن را به یک نمایش فرو می‌کاهند. نیوتن مکان را موجود مطلق می‌پنداشت و آن را جزیی از حواس خدا می‌انگاشت، در حالی که لایبنیتس وجود آن را نسبی تلقی می‌کرد و آن را ناشی از باهمبودنِ اشیا می‌دانست.

اما تصور مکان در ذهن آدمی از کجا بر می‌خیزد؟ در این رابطه نیز برخورد فلاسفه همسان نیست. فطری انگاران (Innatists/Innéistes) بر آن اند که تصور مکان عنصر جوهری ذهن یا نفس آدمی است. آزمون باوران (Emperistes) مکان را گونه‌یی تعمیم یا انتزاع می‌پندارند که به وسیلۀ عملِ مشترک حس بینایی و حس لامسه ساخته می‌شود. برخی دیگر مکان را ساختۀ ذهن آدمی تلقی می‌کنند و کانت آن را یک صورتِ پیشین (پیشاتجربی (A preori)) برای حس کردن می‌شمارد.