آثار هیزیود، با آنکه همزمان با آثار هومری پنداشته می شوند، ایدیالوژیی را بیان می دارند که به زمانه های پستر تعلق دارد. هیزیود، پس از ورشکست شدن پدر، پیشۀ دهقانی در پیش گرفت و در شمار دهقانان متوسط در آمد. در کنار این کار، به سرودن شعر نیز اشتغال داشت و در مراسم مذهبی مناطقِ نزدیک، جوایزی نیز به دست آورد. دو اثر بزرگ او عبارت اند از: «دودمان خدایان[۱]» و «کارها و روزها.»
۱- دودمان خدایان،
هیزیود، نخست از همه، یک شاعر مذهبیست. تمامی «دودمان خدایان» و نیمی از «کارها و روزها» را قصه های اساطیری تشکیل می دهند. این پرداختها کهن ترین بیان کُلی میتولوژی یونان اند. «هیزیود نه تنها شاعری مذهبی بود، بل، می شود گفت که یک تجدد طلب مذهبی نیز بود. دیدگاه های او در این زمینه با پیامبران یهود قابل مقایسه اند.»[۲]
در دودمان خدایان، هیزیود از اساطیر کهن تر آغاز میکند. خدایانی که در این اثر جلوه میکنند، نسبت به خدایان آثار هومر، کمتر «انسانی» اند. هومر به خدایان اولمپ یعنی سومین نسل خدایان
پرداخته بود، در حالی که هیزیود، به زمانه های نخستینِ تکوین جهان رجوع میکند و از خدایانی چون کاوس[۳] («شوریده گی – درهم ریخته گی») گایا (زمین) و ایروس[۴]، زیبا ترین خدای جاودانه آغاز میکند. از کاوس، «خدای ظلمت»[۵] و «خدای شب» زاده می شوند. از گایا، اورانوس (خدای آسمان)، «خدای کوه ها» و «خدای دریاها» به وجود می آیند. از این برهه به بعد، ازدواج خدایان آغاز می گردد و تمام خدایان اساطیری نسل به نسل زاده می شوند تا این که سلسلۀ خدایان اولمپ، با سیادت زئوس خدای خدایان و آدمها، استقرار می یابد.
هیزیود این اساطیر را خود نیافریده است. وی از هومر و حتا از منابع بابلی، هیتی و فنیقی سود جسته است. هیزیود اساطیر را به صورت پراگنده نقل نمی کند، بل، از آنها اثر مسنجمی تدوین می دارد. این اثر منسجم که به افتخار سروری زئوس ترتیب و تنظیم یافته است، «حماسۀ زئوس» شمرده می شود.
هیزیود نو آوری دیگری نیز دارد: کار خدایان را از کار شاهان جدا می سازد.
«دودمان خدایان» پُلیست بین اساطیر و پیدایی نخستین فلسفه. می توان پرداختهای «دودمان خدایان» را با فلسفۀ اناکسیماندر مقایسه کرد:
کاوس همان صورت اولی مفهوم «بیکران» نزد اناکسیماندر است، ایروس به واژۀ ایرویه (eroe) قرابت دارد که مفهوم «حرکت» و جُنبش آغازین را می رساند. . . .
از این قرار، از درون تفکر مذهبی، تفکر تازه یی جان می گیرد که آهسته آهسته به سوی استقلال کاملاً غیر مذهبی روانه می شود.
۲– «کارها و روزها»:
هیزیود در این اثر مذهبی ـ آموزشیش، دهقان را در برابر شاهان قرار می دهد و خود را بلندگوی دهقانانِ مزدور می سازد. وی برای نخستین بار، وسایل بیانیی را در خدمت طبقۀ دهقان قرار می دهد که تا آن زمان در انحصار اشرافیت بود.
۳- سرشت آثار هیزیود:
آثار هیزیود برای تاریخ بشر و تاریخ تفکر خیلی سودمند اند. هیزیود می خواهد از طریق آثارش بر زمانه اش اثر بگذارد. با آنکه تفکر هیزیود بسیار منسجم نیست، ولی به حیث نقطۀ آغازینِ اندیشه های نو، زایندۀ فلسفۀ عقلانی (که هیزیود نمی توانست آن را پیشبینی کند) و تعیین کنندۀ تکوین «احساس استه تیک»، عمل می کند.
آیا آفریده های هیزیود آثار ادبی اند؟ ایو ایوت در پاسخ می نگارد: «آثار هیزیود، در برداشتی که خود آفریننده از آنها داشت، آثار ادبی نیستند.»[۶]
زبان تصنعی آثار هیزیود، همانند زبان هومر، گونه یی از زبان مذهبی بود.
«دودمان خدایان» در یونان باستان از شهرت تاریخی برخوردار شد. یونانیان باستان، در درازای سده ها، با خواندن یا شنیدن «دودمان خدایان» لذت می بردند زیرا اندیشه های کهن بشر را دربارۀ هستی و زنده گی، در زیر چتر اساطیر در می یافتند. آنان، افزون بر این لذت بردن، اعجاز فردی شاعر را نیز می ستودند. . . «دودمان خدایان . . . شهرتش را به حیث یک اثر مذهبی کسب نکرد، بل، رفته رفته هویت یک اثر ادبی را یافت و به مثابۀ چنین اثری شهیر گشت . . . باید «دودمان خدایان» و «کارها و روزها» را نخستین آثار «ادبی شدۀ» عصر باستان به شمار آورد.»[۷]
هیزیود، خود، برای آثارش ارزش بزرگ مذهبی و اخلاقی قایل بود. ادبی بودن آنها، برایش اصلاً مطرح نمی شد. با آن هم هیزیود نخستین متنهایی را آفریده است که «راه آفرینش» را باز کرده اند.
هیزیود در سرآغاز «دودمان خدایان» دلیل تدوین اثرش را دریافت گونه یی «الهام» از خدایان می داند. او برای افادۀ این پدیده برای نخستین بار، واژۀ «دمیدن» را به کار می برد. از سوی دیگر، هیزیود، برای «شاعر ـ سراینده» یعنی آفرینشگر، ارزش عالی قایل بوده و خود را همتای شاهان می شمرد. وی می نگارد: «موزها[۸] به شاهان نیروی اعتقاد و یقین را ارزانی می دارند و به شاعران استعداد و توانایی زدودن غمها را الهام میکنند.»
«همان گونه که شاهان، فرزندان خدایان، از موزها الهام می گیرند به همان سان شاعران در سایۀ موزها و چنگ آپولون زنده اند.»[۹] (۸)
این مقایسه بین شاهان و شاعران به معنی استقلال ادبیِ (استه تیکِ) شاعران نیست. آثار هیزیود پیش از آنکه در ادبیات جذب شوند، به «خِرد نامه» های مصری شباهت فراوان دارند.
[۱] Theogonia
[۲] Mythe et pensée chez les Grecs, Jean-Pierre Vernant, Paris,1965. Maspéro.p.38.
[۳] Chaos
[۴] Eros
[۵] Erebe
[۶] تکوین پدیده های زیبا، ص ۲۶۹٫
[۷] Paul Mazon, Introduction à la théogonie d’ Hesiode Paris, Les Belles Lettres, 1928.p.29-30.
[۸] Muses
[۹] تکوین … ص ص ۲۷۱-۲۷۲٫